Inleiding

De opleiding HBO Toegepaste psychologie - Jeugd- en kinderpsychologie is opgebouwd uit verschillende modules. We geven je met deze proefles zicht in twee modules van de opleiding:

1. Module: Opvoedingsondersteuning (e-video)
2. Module: Ontwikkelingspsychopathologie (theorie + vragen)

Je start zo direct met een e-video. Daarna lees je een interessant stuk. Tijdens het lezen van de lesstof kun je jezelf testen door vragen te beantwoorden.

Start proefles

De onderstaande e-video vertelt in het kort waar de module Opvoedingsondersteuning over gaat en hoe je de module succesvol kunt afronden.

Theorie

De kinderen die panisch zijn voor de tandarts, weigeren om naar school te gaan, om schijnbaar niets in huilen uitbarsten of om zich heen gaan meppen, of zichzelf uithongeren of beschadigen. Kinderen die klieren in de klas, steeds een leuk spelletje verstoren, of die amper een woord spreken en hysterisch worden wanneer de gebruikelijke route naar school niet gevolgd kan worden vanwege werkzaamheden aan de weg. Het zijn allemaal kinderen met psychische problemen waar zijzelf, en vaak ook hun omgeving, last van hebben. Wat is er met hen aan de hand? Hoe is dat zo gekomen? Hoe kunnen we hen helpen?
In deze module proberen we een antwoord te vinden op die vragen. We bespreken verschillende psychische aandoeningen waar kinderen aan kunnen lijden.

We beschrijven steeds eerst de normale ontwikkeling op een bepaald gebied, zoals slapen, zindelijk worden, leren spreken en schrijven. Daarna leggen we uit wat er misgaat als een kind een psychische stoornis heeft, en zetten we op een rijtje welke rol erfelijke factoren, opvoeding en andere omgevingsfactoren daarbij spelen. Vervolgens brengen we in kaart hoe stoornissen behandeld kunnen worden, en hoe opvoeding en omgeving kunnen worden ingezet om er op een goede manier mee om te gaan. Ook vertellen we hoe het kinderen met een bepaalde aandoening gemiddeld gezien vergaat.

Ontwikkelingspsychopathologie

Het stuk wat je gaat lezen is geschreven vanuit het perspectief van de ontwikkelingspsychopathologie de wetenschappelijke discipline die onderzoekt hoe psychische stoornissen ontstaan en zich ontwikkelen. (Ontwikkelings) psychopathologie is iets anders dan psychiatrie. De psychiatrie is een medische discipline die zich bezighoudt met onderzoek, diagnose en behandeling van psychische stoornissen.
Omdat zo veel verschillende factoren een rol spelen bij het ontstaan en het beloop van psychische stoornissen, gebruikt de ontwikkelingspsychopathologie de inzichten van verschillende disciplines:

• de ontwikkelingspsychologie (de normale ontwikkeling);
• de klinische psychologie (de afwijkende ontwikkeling);
• de pedagogie (de opvoeding);
• de kinderpsychiatrie (psychiatrische ziekten);
• de biologie (erfelijkheid en lichamelijke rijping);
• de sociologie (maatschappelijke processen);
• de antropologie (culturele normen en waarden);
• de epidemiologie (het vóórkomen van ziekten en stoornissen onder de bevolking).

We spreken over psychische stoornissen en niet over psychiatrische, omdat 'psychiatrisch' vaak in verband wordt gebracht met opnames in een instelling en het slikken van medicatie. Kinderen met psychische aandoeningen hebben op een aantal vlakken moeite om zich 'normaal' te gedragen, maar de meesten hoeven niet naar een kliniek en hoeven ook geen pillen te slikken. We zetten, net zoals in de vorige zin, 'normaal' vaak tussen aanhalingstekens omdat we met elkaar afspreken wat normaal is: gedrag dat volgens de Nederlandse normen, waarden en verwachtingen niet te veel afwijkt van het gemiddelde. 'Normaal' is, anders gezegd, een tijd- en plaatsgebonden begrip. In andere tijden en andere landen wordt vaak anders over normaliteit gedacht dan hier en nu in Nederland.

Voor het gemak gebruiken we meestal de begrippen 'kinderen' en 'jongeren'. Soms zijn we specifieker, en hebben we het over baby's (0-2 jaar), peuters (2-4 jaar), kleuters ( 4-6 jaar), de schoolleeftijd (6-12 jaar), pubers (11-13 jaar), jongeren of adolescenten (12 jaar en ouder).

Hierna lichten we drie belangrijke thema's uit de ontwikkelingspsychopathologie toe.

Vroeger en nu

Iemands gedrag(smogelijkheden) worden in de loop van zijn leven complexer: een 17-jarige kan meer dan een 4-jarige (al kan hij misschien niet meer zo gemakkelijk een teen in zijn mond steken). Hoe ouder kinderen worden, hoe meer vaardigheden ze gaan beheersen. Zo worden hun impulsbeheersing en emotieregulatie beter, en gaan ze beter nadenken, plannen en de gevolgen van hun gedrag overzien.

Bij het veranderen en complexer worden van hun gedrag spelen niet alleen de actuele verwachtingen en eisen die aan hen worden gesteld een rol, maar ook vroegere ervaringen. De jongen die op de basisschool is gepest, zal op de middelbare school een vriendelijk bedoeld plagerijtje eerder negatief interpreteren dan de jongen die altijd veel plezier heeft gemaakt met zijn klasgenoten.

Wordt de gepeste niet meer gepest, of leert hij dat niet al het pesten als pesten bedoeld is maar ook een plaagstootje kan zijn, dan kan hij anders terugkijken op zijn verleden. Herinneringen beïnvloeden namelijk de waardering van bepaalde ervaringen, maar andersom beïnvloeden ervaringen ook weer herinneringen: het is een in principe eindeloze wisselwerking. Zo kan een jong kind nog niet alle factoren overzien die het gedrag van zijn ouder(s) beïnvloeden. Als 5-jarige kan hij teleurgesteld zijn over het sinterklaascadeau dat hij minder vindt dan wat zijn vriendjes krijgen. Maar als 18-jarige kan hij trots zijn op ouders, omdat hij weet dat zij ondanks hun armoede altijd goed voor hem hebben gezorgd. Hulpverleners kunnen daarvan gebruikmaken door mensen een andere kijk op hun verleden aan te reiken.

We nemen de theorie van de ontwikkelingsopgaven als uitgangspunt om de ontwikkeling van kinderen en jongeren te beschrijven. Het gaat daarbij om leeftijdsfase gebonden 'opgaven' zoals een veilige gehechtheid met de ouders en het leren omgaan met leeftijdgenoten. Daarvoor zijn bepaalde vaardigheden nodig. Heeft een kind die niet (goed) ontwikkeld, dan kan dat later tot problemen leiden. Of het lukt om die ontwikkelingsopgaven tot een goed einde te brengen hangt natuurlijk niet alleen van het kind af, zeker niet bij jonge kinderen. Ook de opvoedingsvaardigheden van de ouders, die we hun opvoedingstaken noemen, zijn belangrijk.

Een dynamisch gezichtspunt

Wie 'ontwikkeling' benadrukt, zegt daarmee ook dat je afwijkend gedrag of een psychische stoornis niet wel of niet hebt, maar dat je er in wisselende mate en onder verschillende omstandigheden meer of minder last van hebt. Ook kan gedrag dat in een bepaalde leeftijdsfase normaal is, op latere leeftijd abnormaal worden. We vinden het bijvoorbeeld normaal als een 1-jarige bang is om van zijn ouders te worden gescheiden, maar we vinden het abnormaal als een 10-jarige moord en brand schreeuwt als hij zijn moeder in de supermarkt even niet ziet. Omgekeerd vinden we een 1-jarige zonder scheidingsangst ook abnormaal, iets wat kan voorkomen bij kinderen met autisme (zie hoofdstuk 8). Of we gedrag normaal of wenselijk vinden, hangt dus samen met de ontwikkelingsopgaven die een kind op een bepaalde leeftijd heeft.

Een uniek individu met unieke ervaringen

Verschillende factoren beïnvloeden op verschillende momenten zowel het ontstaan als het beloop van gedrag (Cicchetti, 2006). Het gaat dan om:

A. Kindgebondenfactoren zoals sekse, leeftijd, intelligentie en impulsbeheersing;
B. Ouder- en gezinsgebonden factoren zoals opleiding, inkomen, opvoedingsvaardigheden en (lichamelijke en geestelijke) gezondheid;
C. Maatschappij- en omgevingsgebonden factoren zoals sociale (on)gelijkheid, welvaart, onderwijs, televisie en sociale media, culturele normen en waarden.

Alles heeft invloed - dat klinkt als een open deur. Maar niet alles heeft bij iedereen invloed, en bovendien is die invloed niet bij iedereen even groot. Hoe ernstig een stoornis wordt en hoe sterk een kind en/of zijn omgeving eronder lijden, is afhankelijk van verschillende factoren. Het gaat dan om de levensfase waarin kinderen iets negatiefs meemaken, de intensiteit van die ervaring, de mate waarin er mensen waren om hen te steunen of juist niet, en de (compenserende) vaardigheden die ze zelf hebben kunnen ontwikkelen om met hun aandoening om te gaan. Kinderen en jongeren zijn unieke individuen met unieke ervaringen. Een psychische stoornis kan het leven van mensen enorm tekenen, maar toch is dat nooit het enige. Ze doen ook altijd nog andere ervaringen op. Daarom hebben we het niet over 'ADHD'ers' of 'autisten', maar over kinderen met ADHD of autisme.